şadgeldi hoca
Sözcük kök ve gövdelerine getirildiğinde onların anlamlarını değiştiren, kimi zaman anlamlarıyla birlikte türlerini değiştiren ya da sözcüklerin cümle içindeki görevini belirleyen hece ve seslerdir.
YAPIM EKLERİ
Eklendiği sözcüğün anlamını ya da türünü değiştirerek yeni sözcükler oluşturan eklerdir.
İsimden İsim Yapan Ekler
İsim kök ve gövdelerine gelerek sadece kökün anlamını değiştiren eklerdir.
| -lık: | yaz-lık, gençlik, tuz-luk, güzel-lik. |
| -sız | yol-suz, iş-siz, ses-siz, para-sız |
| -ce | Türk-çe, kolay-ca, kadın-ca, ben-ce |
| -ci | demir-ci, şaka-cı, Türk-çü |
| -lı | akıl-lı, kir-li, tuz-lu |
| -deş | öz-deş, çağ-daş, vatan-daş |
| -cil | ev-cil, ben-cil |
İsimden Fiil Yapan Ekler
İsim kök ve gövdelerine gelerek kökün anlamını ve türünü değiştiren eklerdir.
| -el | düzel-,daral-,incel |
| -ar | sarar-,morar-… |
| -len | evlen-,süslen-,sulan-… |
| -leş | iyileş-,beyazlaş-… |
| -imse | benimse-,küçümse-… |
| -a | yaşa |
Fiilden İsim Yapan Ekler
Fiil kök ve gövdelerine gelerek kökün anlamını ve türünü değiştiren eklerdir.
NOT: Fiilimsi ekleri fiilden isim yapım ekleri olarak kabul edilirler.
| -ge | dalga, süpürge |
| -gen | çekingen, atılgan, ısırgan |
| -geç | süzgeç, utangaç |
| -gi | silgi, bilgi, sev-gi, görgü |
| -gin | yaygın, keskin, bitkin |
| -giç | Bilgiç, dalgıç |
| -im | ekim, geçim, içim |
| -ucu | tutucu, yapıcı |
| -it | geçit, umut, kesit |
Fiilden Fiil Yapan Ekler
Fiil kök ve gövdelerine gelerek sadece kökün anlamını değiştiren eklerdir.
| -il | veril-, dikil-.. |
| -in | görün-, giyin-, sevin- |
| -uş | buluş-, tartış-, bakış- |
| -it | yürüt-, taşıt- |
| -ir | geçir-, yatır-, pişir- |
| -dir | yaptır-, bindir- |
ÇEKİM EKLERİ
Sözcüklerin cümlede kullanımını kolaylaştıran, görevini belirleyen eklerdir. Çekim ekleri sözcüklerin anlamlarını ve yapılarını değiştirmez. Çekim ekleri, isim çekim ekleri ve fiil çekim ekleri olarak iki grupta incelenir.
İsim Çekim Ekleri
Durum(Hal) Ekleri ( -i/-e/-de/-den)
İsimlere belirtme, yönelme, bulunma ve ayrılma anlamı katan eklerdir. Dört bölümde incelenmektedir.
–i Hali(belirtme durum eki “-i / -ı / -u / -ü”)
Bu ek yapılan işten etkilenen varlığı belirtir. Bu eki alan sözcük cümlede nesne olur.
| Evler-i gördüm. |
| Kitap(b)-ı ezberlemiş. |
-e Hali(yönelme durum eki “-e / -a“)
Yapılan işin neye, kime, nereye yöneldiğini belirtir. Bu eki alan sözcük cümlede dolaylı tümleç(Yer tamlayıcısı) olur.
| Ev-e geldim |
| Okul-a gittim. |
-de Hali(bulunma, kalma durumu eki “-de / -da / -te / -ta“ )
Yapılan işin nerede gerçekleştiğini belirtir. Bu eki alan genellikle dolaylı tümleç(Yer tamlayıcısı) olur.
| Okullar eylülde açılıyor. |
| Amasya’da sonbahar başkadır. |
-den Hali(ayrılma, çıkma durum eki “-den / -dan / -ten / -tan“)
Yapılan işin nereden başladığını belirtir. Bu eki alan genellikle dolaylı tümleçtir(Yer tamlayıcısı).
| Okuldan geldi. |
| Şehirden ayrılmışlar. |
Çokluk(Çoğul) Ekleri (-lar, -ler)
İsimlere gelen -ler, -lar ekidir. Ekin geldiği ismin birden fazla olduğunu belirtir.
| evler, arabalar, çocuklar, çiçekler |
Not: Çoğul ekleri bazı durumlarda sözcüğe farklı anlamlarda kazandırabililir.
| Türkler savaşçı bir milletlerdendi. (millet anlamı) Üç yaşlarında bir kardeşi var. (yaklaşık anlamı) Akşama Ayşe Teyzeler bize gelecekler.(aile anlamı) |
İyelik Ekleri (-m, -n, -i, -miz, -niz, -leri)
İsimlere ve isim soylu sözcüklere gelerek onların kime ait olduğunu belirten eklerdir. İyelik ekleri sadece isimlere getirilebilir.
| Tekil | Çoğul |
| kalem-i-m | kalem-i-miz |
| kalem-i-n | kalem-i-niz |
| kalem-i | kalem-leri |
Uyarı
İyelik eki ile belirtme durum eki karıştırılmamalıdır. İyelik eki alan sözcükler “Kimin?, Neyin?” sorularını cevaplar; belirtme eki alan sözcükler ise “Kimi?, Neyi?” sorularını cevaplar.
| Mahalle-mi seviyorum. (neyi-kimi) => belirtme eki Mahallesi İstanbul’daymış.(neyin- kimin) => iyelik eki |
İlgi (Tamlama) Ekleri (-ın / -in / -un / -ün)
Tamlamalar en az iki parçadan oluşur. İlk kelimeye tamlayan ikinci kelime ise tamlananan adı verilmektedir. Tamlayanın aldığı ek “tamlama eki“ tamlananın aldığı ek ise iyelik eki görevindedir.
| Ayşe-n-in notlar-ı anne-m-in halas-ı |
Fiil Çekim Ekleri
Kip Eki: Kip ekleri haber kipleri ve dilek kipleri olmak üzere ikiye ayrılır. Haber Kipleri eylemlere gelerek ne zaman yapıldıklarını anlatır. Dilek kipleri ise tasarlama ve planlama kipleridir.
Haber Kipleri
Eylemin yapılışının kesin olarak bilindiğini gösteren kiptir.
Bilinen(Görülen) geçmiş zaman
Bu kip “-dı, -di, -du, – dü; -tı, -ti,-tu, -tü..” ekleri ile yapılır.
| Bugün bol bol kitap okudum. |
| Akşam doğru çok acıktık. |
| Kuşların cıvıltıları her yeri kapladı. |
| İstanbul 1453’te fethedildi. |
Öğrenilen(Duyulan) geçmiş zaman
Bildirilen işin yapıldığını, başkasından duyma şeklinde anlatan kiptir.
Bu kip “-mış, – miş, -muş, -müş” ekleri ile yapılır.
| Çocuk düşünce çok ağlamış. |
| Öğretmenim ben gelmeyince çok üzülmüş. |
| Ankara çok sıcakmış. |
| 50. dakikadan sonra gol atmışlar. |
Şimdiki zaman
Eylemin söylendiği anla yapıldığı ânın bir olduğunu gösterir. Bu kip “-yor” eki ile çekimlenmektedir.
| Haliçte balık tutuyorum. |
| Kuğulu parkta kuğuları yemliyor. |
| Şu an halı sahada maç yapıyoruz. |
Gelecek zaman
Eylemin, söylendiği andan sonra yapılacağını ifade eden kiptir. Bu kip “-acak, -ecek” eki ile yapılmaktadır.
| Yarın Amasya’ya gideceğim. |
| Annem ve babam istanbula yanıma gelecekler. |
| Yarın her şey çok güzel olacak. |
| Akşam yola çıkacak. |
Geniş zaman
Fiilin herhangi bir zamanda yapılabildiğini gösteren kiptir. Bu kip “-r, -ar, -er” ekleri ile çekimlenmektedir.
| Her öğlen uyurum. |
| Her gün üç litre su içerim. |
| Her sabah tarlaya erkenden giderler. |
| Amasya’da ilk bahar çok güzel olur. |
Dilek (İsteme) Kipleri
Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Bu kipler bir isteği, arzuyu bir tasarıyı vs. bildirmektedir.
Gereklilik Kipi
Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Fiil kök ya da gövdelerine getirilen “-malı, -meli” ekleriyle yapılır. Gereklilik kipi bazen cümleye ihtimal anlamı da katabilir.
| Yemeklere tuz atmalısın |
| Gelinler sabahları erken kalkmalı. |
| Başarılı olmak içi çok çalışmalısın |
| İstanbul çok sıcak olmalı. |
Şart Kipi
Bir yargının gerçekleşmesinin bir koşula bağlandığı kiptir. Fiil kök ya da gövdelerine getirilen “ –sa, -se” ekleriyle yapılır.
| Günlük iki saat ders çalışırsan başarılı olubilirsin. |
| Amasya’ya gelmek istiyorsanız sorumluluklarınızı yerine getirmelisiniz. |
| Havalar ısınırsa dışarı çıkabilirler. |
| Çiçekler sulanırsa yaprakları yeşil kalır. |
İstek Kipi
Fiilin yapılmasındaki istek ve niyeti gösteren kiptir. Fiil kök ya da gövdelerine getirilen “-a, -e, -ayım, -eyim, -alım, -elim” ekleriyle yapılır.
| Eğri oturup, doğru konuşalım |
| Düğünüme tüm arkadaşlarımı çağırayım |
| Ankara’da Cuma günü Kurtuluş Parkı’nda buluşalım. |
Emir Kipi
Fiilin yapılması gerektiğini emir şeklinde ifade eden kiptir. Emir kipinin eki bulunmamaktadır, kişi ekleriyle çekimlenir. Bu kipin I. tekil ve I. çoğul çekimleri bulunmamaktadır.
| Çabuk yanıma gelin. |
| Söyleyin acele etsinler. |
| Beni sessizce dinleyin. |
Şahıs Ekleri
Fiilin bildirdiği işi, hareketi, oluşu gerçekleştiren varlık, fiilin şahsıdır. Kişi ekleri cümlede işi yapan yani özneyi bildirmektedir. Fiillerde kişi ekleri kip eklerinden sonra gelmektedir.
| Kişi (Şahıs) | Fiil – Kip – Kişi Eki | Kişi (Şahıs) | Fiil – Kip – Kişi eki |
| 1. tekil kişi (ben) | Yap – tı – m | 1. tekil kişi (ben) | Gör – meli – y – im |
| 2. tekil kişi (sen) | Yap – tı – n | 2. tekil kişi (sen) | Gör – meli – sin |
| 3. tekil kişi (o) | Yap – tı | 3. tekil kişi (o) | Gör – meli |
| 1. çoğul kişi (biz) | Yap – tı – k | 1. çoğul kişi (biz) | Gör – meli – y – iz |
| 2. çoğul kişi (siz) | Yap – tı – nız | 2. çoğul kişi (siz) | Gör – meli – siniz |
| 3. çoğul kişi (onlar) | Yap – tı – lar | 3. çoğul kişi (onlar) | Gör – meli – ler |
