şadgeldi hoca
Fiillerin kip ve şahıs bildirecek biçimde düzenlenmesine fiil çekimi denir. Fiil çekiminde kip mutlaka bulunur, ancak şahıs bazen bulunmayabilir. Genellikle çekimli fiil şu şekilde yapılmaktadır.
Fiillerde Kip
Eylemlerin (fiillerin) bir hareketi, oluşu, durumu ortaya koyuşu farklı şekillerde olmaktadır. Bunlar bir başkasına haber verme şeklinde olabilirken, bazen de bir koşula bağlanabilir, bazı durumlarda da istenen bir durum anlatılır. Buna fiilin kipi denir. Türkçede kipler iki grupta incelenir. Bunlar haber kipleri ve dilek kipleri olarak adlandırılmaktadır.
Haber (Bildirme) Kipleri
Çekiminde kesin bir zaman ifadesi olan fiiller haber kipindedir. Haber kiplerinin beş çekimi vardır.
Bilinen(Görülen) geçmiş zaman
Eylemin yapılışının kesin olarak bilindiğini gösteren kiptir.
Bu kip “-dı, -di, -du, – dü; -tı, -ti,-tu, -tü..” ekleri ile yapılır.
| Bugün bol bol kitap okudum. |
| Akşam doğru çok acıktık. |
| Kuşların cıvıltıları her yeri kapladı. |
| İstanbul 1453’te fethedildi. |
Öğrenilen(Duyulan) geçmiş zaman
Bildirilen işin yapıldığını, başkasından duyma şeklinde anlatan kiptir.
Bu kip “-mış, – miş, -muş, -müş” ekleri ile yapılır.
| Çocuk düşünce çok ağlamış. |
| Öğretmenim ben gelmeyince çok üzülmüş. |
| Ankara çok sıcakmış. |
| 50. dakikadan sonra gol atmışlar. |
Şimdiki zaman
Eylemin söylendiği anla yapıldığı ânın bir olduğunu gösterir. Bu kip “-yor” eki ile çekimlenmektedir.
Not: Fiile şimdiki zaman anlamı veren bir diğer ek de “-makta, -mekte” dir.
| Haliçte balık tutuyorum. |
| Kuğulu parkta kuğuları yemliyor. |
| Şu an halı sahada maç yapıyoruz. |
| Kuşlar uçuşmaktalar. |
Gelecek zaman
Eylemin, söylendiği andan sonra yapılacağını ifade eden kiptir. Bu kip “-acak, -ecek” eki ile yapılmaktadır.
| Yarın Amasya’ya gideceğim. |
| Annem ve babam istanbula yanıma gelecekler. |
| Yarın her şey çok güzel olacak. |
| Akşam yola çıkacak. |
Geniş zaman
Fiilin herhangi bir zamanda yapılabildiğini gösteren kiptir. Bu kip “-r, -ar, -er” ekleri ile çekimlenmektedir.
| Her öğlen uyurum. |
| Her gün üç litre su içerim. |
| Her sabah tarlaya erkenden giderler. |
| Amasya’da ilk bahar çok güzel olur. |
Dilek (İsteme) Kipleri
Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Bu kipler bir isteği, arzuyu bir tasarıyı vs. bildirmektedir.
Gereklilik Kipi
Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Fiil kök ya da gövdelerine getirilen “-malı, -meli” ekleriyle yapılır. Gereklilik kipi bazen cümleye ihtimal anlamı da katabilir.
| Yemeklere tuz atmalısın |
| Gelinler sabahları erken kalkmalı. |
| Başarılı olmak içi çok çalışmalısın |
| İstanbul çok sıcak olmalı. |
Şart Kipi
Bir yargının gerçekleşmesinin bir koşula bağlandığı kiptir. Fiil kök ya da gövdelerine getirilen “ –sa, -se” ekleriyle yapılır.
| Günlük iki saat ders çalışırsan başarılı olubilirsin. |
| Amasya’ya gelmek istiyorsanız sorumluluklarınızı yerine getirmelisiniz. |
| Havalar ısınırsa dışarı çıkabilirler. |
| Çiçekler sulanırsa yaprakları yeşil kalır. |
İstek Kipi
Fiilin yapılmasındaki istek ve niyeti gösteren kiptir. Fiil kök ya da gövdelerine getirilen “-a, -e, -ayım, -eyim, -alım, -elim” ekleriyle yapılır.
| Eğri oturup, doğru konuşalım |
| Düğünüme tüm arkadaşlarımı çağırayım |
| Ankara’da Cuma günü Kurtuluş Parkı’nda buluşalım. |
Emir Kipi
Fiilin yapılması gerektiğini emir şeklinde ifade eden kiptir. Bu kipin I. tekil ve I. çoğul çekimleri yoktur.
| Çabuk yanıma gelin. |
| Söyleyin acele etsinler. |
| Beni sessizce dinleyin. |
Fiillerde Şahıs
Fiilin bildirdiği işi, hareketi, oluşu gerçekleştiren varlık, fiilin şahsıdır. Kişi ekleri cümlede işi yapan yani özneyi bildirmektedir. Fiillerde kişi ekleri kip eklerinden sonra gelmektedir.
| Kişi (Şahıs) | Fiil – Kip – Kişi Eki | Kişi (Şahıs) | Fiil – Kip – Kişi eki |
| 1. tekil kişi (ben) | Yap – tı – m | 1. tekil kişi (ben) | Gör – meli – y – im |
| 2. tekil kişi (sen) | Yap – tı – n | 2. tekil kişi (sen) | Gör – meli – sin |
| 3. tekil kişi (o) | Yap – tı | 3. tekil kişi (o) | Gör – meli |
| 1. çoğul kişi (biz) | Yap – tı – k | 1. çoğul kişi (biz) | Gör – meli – y – iz |
| 2. çoğul kişi (siz) | Yap – tı – nız | 2. çoğul kişi (siz) | Gör – meli – siniz |
| 3. çoğul kişi (onlar) | Yap – tı – lar | 3. çoğul kişi (onlar) | Gör – meli – ler |
Fiillerde Olumsuzluk
Fiillere getirilen “-ma,-me, -maz, -mez” ekleriyle yapılır. Olumlu fiiller işin, oluşun veya hareketin gerçekleşeceğini bildirirken Olumsuz fiiller de işin durumun ve hareketin gerçekleşmeyeceği veya gerçekleşmediğini bildiren durumu ifade etmektedir.
| OLUMLU | OLUMSUZ | TÜRÜ |
| Ağladım | Ağlamadım | Görülen geçmiş zamanın olumsuzu |
| Üzülmüşsün | Üzülmemişsin | Duyulan geçmiş zamanın olumsuzu |
| Küsecekler | Küsmeyecekler | Gelecek zamanın olumsuzu |
| Koşalım | Koşmayalım | İstek kipinin olumsuzu |
| Gelmeli | Gelmemeli | Gereklilik kipinin olumsuzu |
Not: Şimdiki Zamanın olumsuzu yapılırken getirilen ek olan “-ma, -me” eki şimdiki zaman ekine eklenirken “-yor” ekinin etkisi ile daralarak “mı, mi, mu, mü” dönüşür.
| geliyorum | gelmeyorum | gelmiyorum |
| görüyorum | görmeyorum | görmüyorum |
Not: geniş zaman kipi ekine olumsuzluk eki “-ma, -me” getirildiğinde geniş zaman eki (-r) düşer. 1. Tekil ve 1. Çoğul kişiler haricinde olumsuzluk eki “-maz, -mez” olarak kullanılır.
| OLUMLU | OLUMSUZ |
| Kalırım | Kalmam |
| Kalırsın | Kalmazsın |
Fiillerde Soru
Fillerde soru anlamı soru eki olan “mı, mi, mu, mü” ile sağlanmaktadır. Soru ekleri kendinden önceki sözcüğe ayrı yazılırken kendinden sonra gelen ekler soru ekine bitişik yazılır.
| Oralarda mevsim yaz mı? |
| Sen dün eve gelmiş miydin? |
| Bana yardım edebilir misiniz? |
