CÜMLENİN ÖĞELERİ

Her bütün birtakım parçalardan oluşur.Bir yargı,bir anlatım biçimi olan cümlenin de birtakım parçalardan oluşacağı kuşkusuzdur.İşte cümleyi oluşturan parçalara CÜMLENİN ÖGELERİ denir.

*Cümlenin oluşumu için çekimli bir fiil ya da ek fiille çekimlenmiş isim soylu bir sözcük gerekir. Bu iki unsurdan birinin özelliklerine sahip bir sözcük, bir cümleyi oluşturmak için yeterlidir.

• Cümlenin ögeleri bulunurken şu sıralama izlenir:

1.Yüklem,

2.Özne,

3.Nesne,

4.Dolaylı Tümleç(Yer Tamlayıcısı),

5.Zarf Tümleci(Tamlayıcısı)

• Cümleler öğelerine ayrılırken sözcük grupları birbirinden ayrılamaz. Bir cümlede aynı öğeden birden çok olabilir. Sözcük grupları şunlardır: İkilemeler(doğru dürüst, abuk subuk, iyi kötü vb., )deyimler(göz dikmek, ağzı açık kalmak vb.),isim tamlaması(bebeğin beşiği, telefon kılıfı vb.), sıfat tamlaması(yeşil kitap,  öteki çocuk, üç kişi vb.),birleşik filler(hasta olmak, yardım  etmek vb.), fiilimsi grupları(konuşan bebek, şiir okuyuş,kapıyı kapatıp vb.),bağlaç, edat, ünlem grupları(Şiiri ve romanı çok severim./Arkadaşın da senin gibi üzgündü. /Ey Türk gençliği! Birinci görevin..vb.)unvan ve sayı grupları(Ayşe Hanım/dört yüz altmış üç puan vb.)

NOT: Cümlenin öğeleri, temel ögeler, yardımcı ögeler ve ara sözler olmak üzere üç temel grupta incelenir:

TEMEL ÖGELER

YÜKLEM: Cümlenin vazgeçilmez öğesidir. Cümleleri birer yargıya bağlayan sözcük veya sözcük öbekleridir. Cümleler yüklem sayesinde anlam kazanırlar.

NOT: Yüklemi bulmak için herhangi bir soru sormayız. İçinde kip eki, şahıs eki veya ek fiili barındıran öğe yüklemdir.

*Yüklem iki şekilde oluşabilir:

1.Çekimli fiil:Kip ve kişi eki almış fiildir. Örnek: geliyorum, susacaklar,

2.Ek fiil almış isim soylu sözcük(isim, sıfat, zamir, edat, isim tamlaması, sıfat tamlaması, filimsi, ikileme, yansıma sözcük, pekiştirilmiş sözcük vb.):Ek fiil ve onun arkasından kip ve kişi eki almış isim soylu sözcüktür.

Örnek:öğretmendim, güzelmiş, buradadır, kadarmış,yeşildir, akıllıyım vb.

*Bütün bir cümle yüklem üzerine kurulur. Yardımcı öğeler yüklemin anlamını tamamlar ve desteklerler.

*Yüklem, tek bir sözcükten, bir sözcük grubundan meydana gelebileceği gibi bir cümleden de oluşabilir.

Dostumun yanında yüksek sesle düşünebilirim.

Yüklem

Arkadaş,beni olduğumdan başka türlü görünmeye zorlamayan insandır.

Yüklem grubu

Atatürk,başladığı bir işi bitirmeden rahat edemezdi.

Yüklem

Haberci,kışlalar arasında gider,gelirdi.

Yüklem  Yüklem

Dışarıda göz gözü görmüyordu.

ÖZNE:Yüklemde belirtilen eylemi yapan,ya da yapılan eylemden etkilenen varlığa ÖZNE denir.

Özneyi bulmak için yükleme “ne,kim?” soruları sorulur.

 NOT:  “ne” sorusu, nesneyi bulmak için de sorulduğundan, özne sorusunu yükleme “yapan kim, olan ne?” biçimlerinde sormamız daha doğru olur. Ayrıca nesneyi özneyi bulduktan sonra bulunmalıdır.

Özne; gerçek özne, gizli özne ve sözde özne olmak üzere üç grupta incelenir:

1. Gerçek Özne: Yüklemin bildirdiği yargıyı gerçekleştiren ya da yargının konusu olan varlığın cümlede açıkça sözcük olarak ifade edildiği öznedir. Kim, ne? sorularına cümlede sözcük olarak cevap alabiliyorsak o özne gerçek öznedir.
2. Gizli Özne: Cümlede sözcük olarak bulunmayan, varlığı cümlenin yüklemindeki kişi ekinden anlaşılan öznelerdir.
3. Sözde Özne: Eylemin kim tarafından yapıldığı belli olmayan cüm­lelerde işten etkilenen unsur özne kabul edilir. Böyle öznelere sözde özne denir.

Atatürk, kitabın en güvenilir bir arkadaş olduğunu bilirdi.

Özne                                                                                  Yüklem

(kim?)

Devletin imkan ve kaynakları, kalkınma için yeterli değildir.

Özne                                                                  Yüklem

(ne?)

(Biz) Bağrımıza basıyoruz Mustafa Kemal’i.

Gizli Özne                 Yüklem

Sonbahar gelince yapraklar döküldü.

Sözde Ö.  Yüklem

Akşama doğru kayık kıyıya çekildi.

Sözde Ö.       Yüklem

YARDIMCI ÖGELER

NESNE:

Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen yüklemin etkisini üzerine alan cümle öğesine NESNE

denir.

• Cümlede yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğedir.
• Yükleme sorulan “kimi, neyi, ne” sorularına cevap verir.
• Nesne,sözcü veya sözcük grubundan oluşabillir.
• Nesneler belirtme hal eklerini (-ı,-i,-u, -ü, -(n)ı, -(n)i, -(n)u, -(n)ü) alıp almama durumuna göre ikiye ayrılırlar:

 a)Belirtisiz Nesne:Belirtisiz nesneler hal eki almazlar,yani yalın haldedirler.

Belirtisiz nesneyi bulmak için özne ile yükleme “ne,neler?” soruları sorulur.

Anam okuma yazma bilmezdi.

Belirtisiz Nes.   Yüklem

Masallar,öyküler anlatırdı.

Belirtisiz Nesne   Yüklem

b)Belirtili Nesne: Cümlede “-ı,-i,-u, -ü, -(n)ı, -(n)i, -(n)u, -(n)ü ” hal eki alan nesnedir.Belirtili nesneyi bulmak için özne ile yükleme “neyi, kimi;neleri,kimleri?” sorularından uygun olanı sorulur.

Vatan sevgisini anlatıyorum çocuklarıma.

Belirtili Nesne   Yüklem

DOLAYLI TÜMLEÇ (Yer Tamlayıcısı),

Cümlede isimlerin –e,-de,-den hal eklerini alarak,yüklemin gösterdiği eylemin yöneldiği,bulunduğu,çıktığı yer ve yönü gösteren öğelere DOLAYLI TÜMLEÇ denir. Dolaylı tümleçler,isim cümlelerinde genellikle bulunmazlar.Ancak yükleme “var,yok,değil,gerçek”gibi sözcüklerden biriyle kurulu isim cümlelerinde yer alabilir.Bunların dışında dolaylı tümleçler fiil cümlelerinde bulunurlar.

   Dolaylı tümleç bulmak için yükleme,”neye-nereye-kime,nede-nerede-kimde,neden-nereden-kimden” soru sözcüklerden uygun olanı sorulur.

Karşıdaki sayfaya diğer örnekleri yazacağım.

Dolaylı Tümleç                       Yüklem      (nereye?)

Birkaç öğrenci kapının önünde beni bekliyorlarmış.

Dolaylı Tüm.            Yüklem   (nerede?)

NOT: “-de, -den” ekleri almış sözcükler cümlelerde her zaman dolaylı tümleç görevi üstlenmez. Bu ekleri almış sözcükler yer bildiriyorsa dolaylı tümleç, zaman veya durum bildiriyorsa  “zarf tümleci” olurlar. Bu eki alan kelime ya da kelime grubu “niçin” ya da “ne zaman” sorularının cevabı ise bu zarf tümleci olarak kabul edilmektedir.

ZARF TÜMLECİ (Tamlayıcısı),

Cümlede yüklemin anlamını yer,durum,zaman,miktar,ve soru yönünden tamamlayan öğelere  ZARF TÜMLECİ denir. Zarf tümlecini bulmak için cümlenin yüklemine “ne zaman,nasıl,ne kadar,nereye” sorularını yöneltiriz.

Bütün gece havlayan köpekleri dinledim.

Zarf Tüm.                       Yüklem

Öğleden sonra onunla buluşacağım.

Zarf Tüm.             Yüklem

Geç kalan öğrenci kapıyı çalmadan, hızlı hızlı içeri   girdi.

Zarf Tüm.      Zarf T. Zarf T. Yüklem

Not: Aşağı-yukarı,ileri-geri,içeri-dışarı gibi yer yön zarfları yalın halde olduğu zaman zarf tümleci

ismin hal eklerini aldığı zaman dolaylı tümleç olur.

Zil çalınca öğrenciler aşağıya indiler.

D.Tüm.  Yüklem

Zil çalınca öğrenciler aşağı indiler.

Z.Tüm. Yüklem

ARA SÖZ

Cümlenin tamamının ya da cümledeki bir öğenin anlamını kuvvetlendirmek, pekiştirmek ya da açıklamak amacıyla kullanılan ve cümlenin herhangi bir öğesi olarak kabul edilmeyen söz veya sözcük grubuna ara söz, cümle şeklinde olanlara ise ara cümle denilmektedir. Ara söz ve ara cümleler cümleden çıkarıldığında, cümlede anlatılmaya çalışılan unsurlarda eksilme meydana gelmez, cümlenin anlamı bozulmaz. Ara söz ve ara cümleler cümle içinde; iki virgül arasında, iki kısa çizgi arasında ya da parantez içinde kullanılır.

Mustafa’yı – sonradan kursa katılanı – çok takdir ediyorum

CÜMLE DIŞI UNSUR

Cümlenin kuruluşundaki öğelere dahil olmayan; sadece dolaylı olarak yardımcı olan kelime, kelime grubu veya cümleler “cümle dışı unsur” olarak kabul edilir.

*Bunlar açıklama, pekiştirme gibi işlevlerle cümlede yer alırlar ve cümlenin her yerinde bulunabilirler.

*“Bağlaçlar, ünlemler, seslenme ve hitap sözcükleri ile ara söz ve cümleler” cümle dışı unsurlardır.

*Cümle dışı unsurlar, diğer öğelerdeki gibi yükleme belirli sorular sorularak bulunan öğeler değillerdir.

Efendiler, bugün tatil günüdür (efendiler cümle dışı unsur.)