CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Cümleler, kendini oluşturan sözcüklerin anlamlarına, cümlede bulundukları yerlere, türlerine göre değişik özellikler gösterir. İşte bu özelliklere göre cümleler değişik gruplar altında incelenir.

YÜKLEMLERİNE GÖRE CÜMLELER

Buna “yükleminin türüne göre” de denebilir. Çünkü cümleyi yüklemine göre incelerken yüklemi oluşturan sözcüklerin türüne bakılır.

Fiil (Eylem) Cümlesi:  Yüklem durumunda bulunan söz, çekimlenmiş bir fiilse, cümle fiil cümlesidir.

“Salondaki konuşmacıyı dinledi.” cümlesinde “dinledi” yüklemdir. Bu yüklem “dinlemek” fiilinin bilinen geçmiş zamanda çekimlenmesiyle oluştuğundan, cümle, yüklemine göre fiil cümlesi olur.

İsim (Ad) Cümlesi: Yüklem çekimli bir fiil değilse, ister isimden ister edattan, isterse fiilimsiden oluşsun isim cümlesi sayılır.

YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER

Türkçe’de cümleyi oluşturan ögeler belli bir mantık dizilişine göre sıralanır. Hatta tamlamayı oluşturan sözcüklerin bile bir sıraya göre dizilmesi gerekir. Ögelerin sıralanışına göre cümleler iki grupta incelenir.

Kurallı Cümle: Yüklemi sonda bulunan, yani ögelerin Türkçe’nin kurallarına göre sıralandığı cümlelerdir.

Devrik Cümle:  Yüklemi sonda bulunmayan cümlelerdir.

Eksiltili Cümle: Yüklemi olmayan cümlelere eksiltili cümle denilir.

ANLAMINA GÖRE CÜMLELER

Her cümlenin bir anlamı vardır. Ancak cümleler bu anlamı değişik yapılarla bildirir. Bazen bir yargıyı haber verir. Bazen anlamı, soruyla bildirir. Bazense bir duyguyu aktararak ifade eder. İşte bu bildirme şekillerine göre cümleyi üç grupta inceliyoruz.

Haber Cümlesi: Bir yargıyı olumlu ya da olumsuz biçimde aktaran cümlelerdir. Bir eylemin yapıldığını, yapılabileceğini, bir varlığın bulunduğunu ifade eden cümleler olumlu, tersini ifade edenler olumsuzdur. Olumlu cümlelerde mantıkça istenen bir durumun bulunması gerekir.

OLUMLU	OLUMSUZ
Var	Yok
Gelse	Gelmese
Akıllı	Akılsız
İyi	İyi değil

Örneklerde de görüldüğü gibi olumlu yüklemler “-ma, -me” olumsuzluk ekiyle “değil”, olumsuzluk edatıyla, “-sız” gibi olumsuz anlam veren eklerle olumsuz hâle getirilebiliyor.

• Bazı cümlelerde ise yapıca yukarıdaki olumsuzluklar bulunduğu hâlde cümle anlamca olumlu olabilir. Bu, çoğu kez iki olumsuzluğun bir arada bulunduğu yargılarda görülür.

örneğin: Henüz gelmemiş değil. Cümlesinde iki olumsuzluk vardır.

• Bazı cümlelerde ise olumsuzluk, soru yoluyla sağlanır.

örnek: ben o işi hiç yapar mıyım? yüklem olumlu olduğu hâlde cümlenin anlamı soru yoluyla olumsuz hâle getirilmiştir.

• Bazı cümlelerde olumsuzluk bağlaçlarla sağlanır.

örnek. ne yüzü güldü bu dünyada ne de işleri yolunda gitti. cümlesine ne… ne…. bağlacı olumsuzluk anlamı katmıştır.

Soru Cümlesi: Cevap almak amacıyla hazırlanan cümlelerdir. Bunlar değişik soru sözcükleriyle sağlanır.

Soru edatı= “mı, mi, mu, mü”

Soru sıfatı= “nasıl, hangi, kaç, kaçıncı, kaçar, kaçta kaç, ne, ne kadar,”

Soru zamiri= “kim, kimi, kime, kimde, kimden,
ne, neyi, neye, neyde, neyden,
nere, nereyi, nereye, nerede, nereden
kaçı, kaçımız, kaçınız,
kimler, neler, hangisi, hangileri, hangimiz”

Soru zarfı= “nasıl, niçin, neden, niye, ne, ne zaman, ne kadar”

Ünlem cümleleri: “sevinç, üzüntü, korku, şaşkınlık, acıma, kızgınlık, hüzün, hayıflanma, coşkunluk, tehdit, seslenme vb.” duyguları vurgu/tonlama ve bazı kelimelerin de yardımıyla etkili şekilde ifade etmeye yarayan cümlelerdir.

* Ünlem cümlelerinin sonuna ünlem işareti konulur.

“Yazık, çocuk annesiz kalmış!”

NOT: Bunların dışında istek cümlesi, şart cümlesi, emir cümlesi, gereklilik cümlesi gibi anlamına göre cümleler de verilmiştir. Ancak bu, cümlenin yapısıyla ilgili olmayan sadece anlama bağlı özelliktir

YAPISINA GÖRE CÜMLELER

Cümleler yapılarına göre basit, birleşik, sıralı ve bağlı olmak üzere dörde ayrılır. ama önce temel cümle ve yan cümle kavramlarını tanımlamak gerekmektedir.

Temel Cümle: Bir cümlenin yüklemi temel cümledir. Cümlenin bildirmek istediği asıl yargı da bu cümleyle verilir. Diğer ögeler temel cümleyi açıklayan tamamlayıcı ögelerdir. Kısacası Birleşik cümlelerde asıl yargıyı bildiren, yardımcı yargıları sonuca bağlayan cümledir.

Sokakta futbol oynadık.  cümlesinde “oynadık” yüklemi temel cümledir.

Yan Cümle: Tam bir yargı bildirmeyen, temel cümlenin bir ögesi durumunda bulunan ve kendi içinde değişik tamamlayıcı ögeler de alabilen söz öbeğidir.

NOT: Yan cümlecik şunlardan oluşabilir:     -Fiilimsi         /    -ki bağlacı almış sözcük      /     -“-se, -sa” şart kipi ile çekimlenmiş sözcük.

BASİT CÜMLE:  İçinde yan cümlecik bulunmayan cümlelerdir. Bu cümleler tek bir yargı bildirir.

NOT: Basit cümlelerde yüklem haricinde şunlar yer almaz:

-İkinci bir yüklem (ek fiil ya da kip ekleriyle çekimlenmiş bir sözcük)

-Fiilimsi

-ki bağlacı

-“-se, -sa” şart kipi ile çekimlenmiş sözcük

“ öğrencilerimi çok seviyorum.” cümlesi basit bir cümledir. Çünkü “seviyorum” yükleminden başka yargı bildiren öge yoktur. Yan cümlecik kullanılmayan bir cümle basit cümledir.

“Bu sınavı mutlaka kazanacağım.”

“Bizim okul çok başarılıdır.”

BİRLEŞİK CÜMLE : Bir temel cümle ile onun anlamını tamamlayan en az bir yan cümlecikten meydana cümlelerdir. Yani yapısında birden fazla cümle bulunduran cümlelerdir. Temel cümleyle yan cümlenin bir araya geliş şekillerine göre birleşik cümleler çeşitlere ayrılır.

a. Girişik Birleşik Cümle

Bu tür cümlelerde yan cümlecik temel cümleciğin herhangi bir öğesi olabildiği gibi,   bir öğenin parçası da olabilir. Girişik birleşik cümleler, fiilimsilerle ve çekimli fiillerle kurulur.

Havaların ısınması / tatil düşkünlerini sevindirdi. Çadırları çalanlar / bulunamadı. Evlerin ne zaman biteceğini / bilmiyoruz.

Yarın / bir tanıdığa / gideceğiz.

Babasını karşısında görünce / çok sevindi. Havalar soğuduğundan / artık dışarı çıkmıyor

b. İç İçe Birleşik Cümle

Bir temel cümleyle, herhangi bir sebeple onun içinde kullanılan bir yardımcı cümleden oluşan cümlelerdir.  Yardımcı cümle de temel cümle gibi bağımsız bir cümle yapısındadır. Asıl yargı sonda bulunur.

Adam, / “Kartınız geçerli değil.” / demez  mi?

Şark için “Ölümün sırrına sahiptir.” derler.

c. Şartlı Birleşik Cümle

Bir temel cümle ve onun şartı olan bir cümleden oluşan birleşik cümlelerdir. Şart cümlesi tek başına yargı bildirmez; ana cümleyi zaman, şart, sebep ve benzetme yönlerinden tamamlar. Onun zarfı olarak kullanılır.

Hava güzel olursa / yarın pikniğe gideriz.

Çanakkale’yi de gezerdik, / vaktimiz olsaydı.

Cihanın yurdu hep çiğnense, çiğnenmez senin

yurdun.

3. Sıralı Cümleler

Bağımsız cümlelerin, aralarındaki anlam ilgisinden dolayı virgülle veya noktalı virgülle birbiri ardına sıralanmasıyla oluşan cümleler topluluğudur. En az iki cümleden oluşur.

a. Bağımlı sıralı cümle : Sıralı cümlelerde yüklemlerin ortak ögesi bulunabilir. Bu tür cümlelere bağımlı sıralı cümle denir

b. Bağımsız sıralı cümle : Sıralı cümlede yüklemlerin hiçbir ortak ögesi yoksa cümle “bağımsız sıralı cümle” adını alır.

“Yağız atlar kişnedi, / meşin kırbaç şakladı, /

Bir dakika araba yerinde durakladı.

• Mart kapıdan baktırır; kazma kürek yaktırır. Özne ortak.
• Mallarımızı önce çaldılar, sonra geri bize sattılar. Özne ve nesne ortak.
• Merdivenleri kardeşin yıkasın, sen de sil. Nesne ortak.
• İnatçı adama dil döküyor, sürekli yalvarıyordu. Özne ve dolaylı tüml. ortak.

4. Bağlı Cümle

Aralarındaki ilgiden dolayı birbirlerine bir bağlaçla bağlanan cümlelerdir.

Bağlaçlar cümle öğesi değildir.

Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta.

Çocukluk günlerini hatırladı ve gözlerinde iki damla yaş belirdi.