Kalıtım

Canlılarda bulunan kalıtsal bilginin nesilden nesile nasıl aktarıldığını inceleyen bilim dalına “kalıtım” denir. Kalıtım ile ilgili ilk çalışmalar din adamı olan GREGOR MENDEL tarafından yapılmıştır. Mendel deneylerini manastır bahçesinde bezelye bitkisi üzerinde gerçekleştirmiştir.

Not: Mendel’in bezelye bitkisini tercih etmesinde;

• bezelyenin kolay yetiştirilmesi,
• karakter sayısının çok olması,
• bir yılda birkaç döl vermesi,
• kontrollü tozlaşmanın yapılabilmesi gibi özellikleri etkili olmuştur .

KALITIM İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR

1. GENETİK : Kalıtımı inceleyen bilim dalına genetik adı verilir.

2. KARAKTER: Canlı vücudunda ortaya çıkan her bir özelliğe “karakter” denir

3. GEN: DNA molekülü üzerinde yer alan ve belli bir protein üretimi için şifre veren DNA bölümüdür

4. BASKIN (DOMİNANT) GEN: Özelliğini her durumda oluşturabilen gene “baskın gen” adı verilir. Baskın gen büyük harfle ifade edilir. A, B, C, E, U vb.

5. ÇEKİNİK (RESESİF) GEN: Özelliğini baskın gen olmadığı durumlarda ortaya çıkarabilen gene “çekinik gen” adı verilir. Çekinik gen küçük harfle ifade edilir. a, b, c vb.

6. ALEL: Aynı karekterin oluşmasına etki eden özelliklere alel adı verilir .

7. GENOTİP: Canlının sahip olduğu, harflerle ifade edilen gen yapısına genotip adı verilir. Aa, bb, DD……gibi.

8. FENOTİP: Canlıların karakter bakımından dış görünüşünü ifade etmektedir. Kişinin mavi gözlü ya da kahverengi gözlü olması, kıvırcık saçlı ya da düz saçlı olması onun fenotipidir.

Uyarı: Genotipteki var olan her gen özelliği, fenotipte ortaya çıkmayabilir.

9. SAF DÖL ( ARI DÖL, HOMOZİGOT): Anne ve babadan gelen genlerin (alel gen) aynı özellikte olmasıdır. İki baskın ya da iki çekinik genin yan yana gelmesi olarak da ifade edilebilir.

10. MELEZ DÖL (HETEROZİGOT): Anne ve babadan gelen genlerin (alel gen) farklı özellikte olmasıdır. Bir baskın ve bir çekiniğin yan yana gelmesi olarak da ifade edilebilir.

KARAKTER ÇAPRAZLAMASI

Karakterlerin birbiri üzerine dağıtılarak nesilden nesile aktarımının gösterilmesine çaprazlama denir.

• Çaprazlamada elde edilen sonuçlar ihtimalleri gösterir.
• Oluşan döllerin fenotip ve genotip oranları gösterilmeye çalışılır.

İNSANDA CİNSİYETİN BELİRLENMESİ

İnsanlarda iki çeşit kromozom bulunur. Bu kromozom çeşitlerinden biri saç rengi, göz rengi gibi vücut ile ilgili karakterleri taşır. Diğer çeşit kromozomlar ise cinsiyeti belirleyen kromozomlardır. Genel olarak vücuttaki karakterleri belirleyen kromozomlar sayı ile gösterilirken, cinsiyeti belirleyen kromozomlar X
ve Y kullanılarak ifade edilir.

Sağlıklı bir insanda 46 kromozom bulunur. Bunların 44’ü vücut kromozomu, 2’si cinsiyet (eşey) kromozomudur. Eşey kromozomların biri anneden diğeri babadan alınır.

NOT: Cinsiyet kromozomunun aktarımı sırasında;

• Dişiden sadece X kromozomu aktarılırken erkekten X veya Y kromozomu aktarılır.
• Çaprazlama sırasında yumurtanın X ya da Y kromozomu taşıyan spermle birleşmesi Embriyo cinsiyetinin dişi ya da erkek olmasında belirleyicisidir.
• Cinsiyeti babadan gelen eşey kromozomu belirler

AKRABA EVLİLİĞİ

Aralarında kan bağı olan kişiler arasında yapılan evliliklere akraba evliliği denir.

Kalıtsal Hastalık: Genlerle taşınan ve nesilden nesile aktarılan hastalıklara “kalıtsal hastalık” denir

Not: Hemofili, renk körlüğü, orak hücreli anemi, Akdeniz anemisi gibi hastalıklar kalıtsal hastalıklardır.

Taşıyıcı : Sağlam ve hasta geni birlikte bulunduran bireylere “taşıyıcı” denir

Uyarı: Akrabalık derecesinin artması hastalığın ortaya çıkma ihtimalini arttırır.